Odmowa wyznaczenia obrońcy z urzędu (lub jego cofnięcie) będzie podlegało weryfikacji sądowej

Brak sądowej kontroli zarządzenia prezesa sądu o odmowie wyznaczenia obrońcy z urzędu dla oskarżonego, który złożył wniosek w trybie art. 78 § 1 k.p.k. oraz nieuwzględnienie możliwości zaskarżenia postanowienia sądu o cofnięciu wyznaczenia obrońcy z urzędu są niezgodne z konstytucją. Tak orzekł Trybunał Konstytucyjny w dniu 8 października 2013 r., sygn. akt K 30/11. 

Dotychczas było tak, iż wyznaczenie obrońcy z urzędu niezamożnemu oskarżonemu zależało od decyzji prezesa sądu właściwego do rozpoznania sprawy, a wydane przez niego rozstrzygnięcie nie podlega kontroli sądu. Podobnie było w przypadku cofnięcia przez sąd wyznaczenie obrońcy z urzędu jeśli się okazało, że nie istnieją już okoliczności, na podstawie których go wyznaczono. Ustawodawca w obu przypadkach nie przewidział weryfikacji tych decyzji procesowych.

Trybunał Konstytucyjny orzekł, że art. 81 § l ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks postępowania karnego w zakresie, w jakim nie przewiduje sądowej kontroli zarządzenia prezesa sądu o odmowie wyznaczenia obrońcy z urzędu dla oskarżonego, który złożył wniosek w trybie art. 78 § l ustawy – Kodeks postępowania karnego, jest niezgodny z art 42 ust. 2 w związku z art. 45 ust. l i z art. 78 konstytucji. Ponadto uznał, że art. 78 § k.p.k. w zakresie, w jakim nie przewiduje zaskarżenia postanowienia sądu o cofnięciu wyznaczenia obrońcy z urzędu, jest niezgodny z art. 78 w związku z art. 42 ust. 2 konstytucji.

W ocenie Trybunału Konstytucyjnego cofnięcie wyznaczenia obrońcy z urzędu na podstawie art. 78 § 2 k.p.k. dotyczy kwestii mającej zasadnicze znaczenie z punktu widzenia realizacji przez oskarżonego przysługującego mu prawa do obrony w procesie karnym. Determinuje bowiem sytuację procesową oskarżonego, przesądzając o konieczności zmiany sposobu korzystania przez niego z gwarancji prawa do obrony w znaczeniu formalnym. W sytuacji braku wyznaczenia obrońcy z wyboru i cofnięcia wyznaczenia obrony z urzędu, oskarżony będzie musiał samodzielnie przedstawiać przed sądem swoją sprawę. Rozstrzygnięcie sądu na podstawie art. 78 § 2 k.p.k. oddziałuje bezpośrednio na tę sferę uprawnień oskarżonego, które wynikają z gwarancji prawa do obrony (art. 42 ust. 2 konstytucji). Powinna ona podlegać merytorycznej weryfikacji.

Trybunał Konstytucyjny zwrócił uwagę na znaczenie prawa do obrony w procesie karnym wynikającego z art. 42 ust. 2 konstytucji. Jest ono uznawane za jedno z podstawowych zasad procesu karnego, jak i elementarny standard demokratycznego państwa prawnego. W związku z tym musi być realne i efektywne, a nie iluzoryczne, co wymaga stworzenia jednostkom warunków, w których będą mogły z tego prawa skutecznie korzystać dla obrony swoich interesów.