Niekonstytucyjny przepis a praktyka sądowa

Przepis uznany przez Trybunał Konstytucyjny za niezgodny z Konstytucją RP, który traci moc obowiązującą w odroczonym terminie, stosuje się do roszczeń wytoczonych do czasu utraty jego mocy obowiązującej – orzekł Sąd Najwyższy w uchwale 3 sędziów z 16 dnia października 2014 roku, sygn. akt III CZP 67/14.

Często zdarza się, iż Trybunał Konstytucyjny w Polsce uchyla przepisy uchwalone przez Ustawodawcę, wskazując jednak odroczony termin utraty jego mocy obowiązującej (co do zasady bowiem dany przepis traci moc z chwilą publikacji wyroku w Dziennku Ustaw). Zgodnie z art. 190 ust. 3 Konstytucji, Trybunał Konstytucyjny może określić inny termin utraty mocy obowiązującej aktu normatywnego, przy czym – jeżeli chodzi o ustawę – termin ten nie może przekroczyć osiemnastu miesięcy.

Pojawia się wówczas pytanie: jak ma postąpić sąd rozstrzygając sprawę, w której widomym jest, iż określony przepis jest niekonstytucyjny (ze wskazaną w przyszłości konkretną datą).

Sąd Najwyższy podjął uchwałę w składzie 3 sędziów, zgodnie z którą przepis uznany za niezgodny z Konstytucją RP, który traci moc obowiązującą w odroczonym terminie, stosuje się do roszczeń (tu: w sprawie cywilnej) wytoczonych przed tym terminem. Innymi słowy do czasu utraty mocy obowiązującej sąd ma obowiązek stosować niekonstytucyjny przepis.

Przypomnijmy, iż w orzecznictwie Sądu Najwyższego zdecydowanie przeważa pogląd o skuteczności ex tunc wyroków Trybunału Konstytucyjnego (zob. np. uchwała składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia 7 grudnia 2006 r., III CZP 99/06, OSNC 2007, nr 6, poz. 79). Jednakże jednolicie przyjmuje się, że określenie późniejszej daty utraty mocy obowiązującej aktu normatywnego nie może być tłumaczone inaczej niż jego pozostawienie przez oznaczony czas w porządku prawnym i oznacza, iż Trybunał Konstytucyjny, mimo stwierdzenia niezgodności aktu z przepisami wyższego rzędu, działając w granicach kompetencji, utrzymuje w mocy normę prawną. Do wskazanej zatem w wyroku Trybunału Konstytucyjnego daty utraty mocy obowiązującej przepis musi być uznany za zgodny z Konstytucją, a tym samym wyłączony jest skutek retrospektywny takiego wyroku (zob. np. uchwały Sądu Najwyższego z dnia 3 lipca 2003 r., III CZP 45/03, OSNC 2004, nr 9, poz. 136, z dnia 24 stycznia 2004 r., III CZP 112/03, OSNC 2005, nr 4, poz. 61 i z dnia 23 czerwca 2005 r., III CZP 35/05, OSNC 2006, nr 5, poz. 81).

Od zasady skuteczności wyroku Trybunału Konstytucyjnego ex tunc istnieją wyjątki mające podstawę w przepisach Konstytucji. Należy w związku z tym podkreślić, że jeżeli przepis, który został uznany za niezgodny z Konstytucją, był zgodny z poprzednio obowiązującymi przepisami konstytucyjnymi, wyrok Trybunału Konstytucyjnego jest skuteczny nie od dnia wejścia przepisu w życie, ale od dnia wejścia w życie Konstytucji.